სასარგებლო, ჯანსაღი ცხიმები (ზეთები)

         დღეს მინდა ადამიანის ორგანიზმისთვის სასარგებლო, ჯანსაღ, ჯანმრთელ ცხიმებზე მოგიყვეთ. საკუთარი გამოცდილებიდან გამომდინარე გეტყვით რომ ბევრი არაფერი ვიცოდი მათზე და რაც ვიცოდი, ისიც არასწორედ მცოდნია. ინტერნეტში უამრავი მასალა მოიძებნება, ზოგიერთი ურთიერთ გამომრიცხავიც კია. მაგრამ ჩემი ცოტაოდენი ცოდნით, სამუშაო გამოცდილებით და პროფესიული განათლებით მინდა გესაუბროთ რამოდენიმე მათგანზე. იმედი მაქვს, ეს პოსტი დაგეხმარებათ მომავალში სწორად შეარჩიოთ საკვებად ვარგისი ცხიმი და შემდგომშიც შესაბამისად მოიხმაროთ ის.

         თავდაპირველად გეტყვით რომ ნებისმიერი საკვები, იქნება ეს ხილი, ბოსტნეული, ხორცი თუ პური, იყოფა საკვებ ნუტრიენტებად. ესენია ცილები, ცხიმები, ნახშირწყლები, მინერალები, ვიტამინები და წყალი. დღეს განვიხილავ ცხიმებს.
         ცხიმები იყოფა ორ კატეგორიად - ნაჯერი და უჯერი ცხიმოვანი მჟავები. ცხიმოვანი მჟავები ერთმანეთისაგან განსხვავდებიან ნახშირწყალბადოვანი ჯაჭვის სიგრძით, ორმაგი ბმების რაოდენობითა და მდებარეობით. თუ ბიოლოგიის დონეზე გაინტერესებთ მათი დაყოფის მექანიზმი, შეგიძლიათ წაიკითხოთ შემდეგი აბზაცი, თუ არა - გირჩევთ გამოტოვოთ.

         თუ კი ჯაჭვის წარმომქმნელ ნახშირბადის ატომებს შორის არც ერთი ორმაგი ბმა არ არის, ესეიგი ნახშირბადის ჯაჭვთან დაკავშირებულია იმდენი წყალბადის ატომი, რამდენის საშუალებაც არის. ასეთი სტრუქტურის შესახებ ამბობენ, რომ იგი გაჯერებულია წყალბადებით, ხოლო მიღებულ ცხიმოვან მჟავებს უწოდებენ ნაჯერ ცხიმოვან მჟავებს. უჯერ ცხიმოვან მჟავებს აქვთ ერთი ან მეტი ორმაგი ბმა, რომელიც წარმოიქმნება ნახშირწყალბადოვანი ჯაჭვიდან წყალბადის ატომის მოშორებით. თუ ცხიმოვან მჟავაში ორმაგი ბმა ,,ცის'' მდგომარეობაშია, მაშინ მის ნახშირწყალბადოვან ჯაჭვს აღნიშნული ბმის ადგილზე ნაღუნი უკეთდება, ანუ ჯაჭვი იღუნება. ნაჯერი ცხიმოვანი მჟავებიდან წაროქმნილ ცხიმს ნაჯერი ეწოდება. ცხოველური ცხიმების უმეტესი ნაწილი ნაჯერია: მათი ცხიმოვანი მჟავების ნახშირწყალბადოვანი ჯაჭვები - ცხიმის მოლეკულების ,,კუდები'' ორმაგ ბმებს არ შეიცავენ და მოკლეკულებს შეუძლია ერთმანეთის გვერდზე მჭიდროდ ჩაწყობა. ნაჯერი ცხოველური ცხიმები, როგორიცაა ღორის ქონი და კარაქი - ოთახის ტემპერატურაზე მყარია. ამის საპირისპიროდ, მცენარეული და თევზის ცხიმები, ჩვეულებრივ უჯერია, რაც იმას ნიშნავს, რომ ისინი აგებულია ერთი ან მეტი სახის უჯერი მჟავებისაგან. ოთახის ტემპერატურაზე თხევად მდგომარეობაში მყოფ მცენარეულ და თევზის ცხიმებს ჩვეულებრივ ზეთებს უწოდებენ. მაგალითად, ზეითუნის ზეთი და ვირთევზას ღვიძლის ზეთი. მოლეკულაში არსებული ნაღუნები, ესეიგი ადგილები სადაც ,,ცის'' ორმაგი ბმებია, ხელს უშლის მოლეკულების ერთმანეთთან  მჭიდროდ ჩაწყობას, რათა არ მოხდეს მათი გამყარება ოთახის ტემპერატურაზე. საკვების ეტიკეტზე არსებული ფრაზა ,,ჰიდრირებული მცენარეული ზეთი'' ნიშნავს, რომ უჯერი ცხიმები წყალბადის დამატებით სინთეზურად გარდაქმნილია ნაჯერად. არაქისის კარაქი, მარგარინი და მრავალი სხვა პროდუქტი ჰიდრირებულია, რათა აცილებულ იქნას ლიპიდთა თხევადი (ზეთის) ფორმით გამოყოფა.

         სამწუხაროდ, ნაჯერი ცხიმები ცოცხალი ორგანიზმისთვის არცთუ ისე სასარგებლოა. ასეთი ცხიმები იწვევენ ისეთ დაავადებებს, როგორიცაა ათეროსკლეროზი, გულ-სისხლძარღვთა პათოლოგიები, ზრდიან იშემიური დაავადებების რისკს. გარდა ამისა, ბოსტნეული ზეთების ჰიდრირების პროცესში ნაჯერ ცხიმებთან ერთად წარმოიქმნება ტრანს ცხიმებიც. ვარაუდობენ რომ ამ ტიპის ცხიმოვანი მოლეკულები უფრო მეტად არიან დაკავშირებული სხვადასხვა დაავადების პროვოცირებასთან, ვიდრე ნაჯერი ცხიმები. ბუნებრივ, მცენარეულ ცხიმებში არ არის ტრანს ცხიმები, მარგარინის წარმოებისას კი 48%-მდე ტრანს ცხიმი წარმოიქმნება. ანუ მარგარინის (უკეთეს შემთხვევაში კარგი ხარისხის მარგარინის)  თითქმის ნახევარს ტრანს ცხიმები შეადგენს.

         გარდა ამისა, ტრანს ცხიმებს ახასიათებთ ორგანიზმში კუმულაცია (დაგროვება), იწვევენ დაბალი სიმკვრივის ლიპოპროტეინის (LDL-C), ე.წ. ,,ცუდი ქოლესტერინის'' დონის მომატებას და მაღალი სიმკვრივის ლიპოპროტეინის (HDL-C), ანუ ,,კარგი ქოლესტერინის'' დონის შემცირებას. იშემიური დაავადებების გარდა ტრანს ცხიმები იწვევს რეპროდუქციული სისტემის დაზიანებას, ინსულინისადმი რეზისტენტობის დაქვეითებას, შაქრიან დიაბეტს, ზრდის ალცჰაიმერისა და ონკოლოგიური დაავადებების განვითარების რისკს. ხშირად აღინიშნება იმუნური სისტემის დაქვეითების რისკიც.
       

         ცხიმის (ზეთის) შერჩევისას ასევე გაითვალისწინეთ შეიძლება თუ არა მისი მაღალ ტემპერატურაზე გამოყენება. ამისთვის ცხობის და წვის დროს ცხიმმა უნდა შეინარჩუნოს სტაბილურობა, ფერი და სუნი. თუკი ეს თვისებები შეეცვალა ე.ი. ან ამ ცხიმს არასწორად იყენებთ, ან ცუდი ხარისხისაა ის. მაღალ ტემპერატურაზე მხოლოდ ისეთი ცხიმები გამოიყენება, რომელიც არ განიცდის ოქსიდაციას (დაჟანგვას) და არ მძაღდება ანუ არ იცვლის სუნს. ოქსიდაციის დროს ცხიმში ფორმირდება თავისუფალი რადიკალები და მავნე ნარჩენები, რომლებიც ხასიათდება ჯანმრთელობაზე ცუდი ზეგავლენით.
          ბოლო დროინდელი კვლევებით ყველაზე ჯანსაღ ცხიმებად ამ დროისთვის აღიარებენ წითელი პალმის ზეთს და ქოქოსის ზეთს. ორივე მათგანი ოთახის ტემპერატურაზე მყარია და შესაძლებელია მათი დიდი ხნის მანძილზე ისე შენახვა, რომ არ ამძაღდეს. წითელი პალმის ზეთი ძალიან იშვიათი და სასარგებლო პროდუქტია. მასზე ცალკე პოსტს ვამზადებ და დაწვრილებით შემდგომში მოგიყვებით. რაც შეეხება ქოქოსის ზეთს, გარდა იმისა რომ ახასიათებს ბევრი სასარგებლო თვისება, წარმატებით გამოიყენება კოსმეტიკაშიც დაზიანებული თმის და გამომშრალი კანის სტრუქტურის აღსადგენად. ქოქოსის ზეთი შეიცავს დიდი რაოდენობით ლაურინის მჟავას, რომელიც დადებითად მოქმედებს ქოლესტერინის დონეზე და ახასიათებს ანტიბაქტერიული, ანტიფუნგალური და ანტიჰელმინთური მოქმედება. ქოქოსის ზეთი დადებითად მოქმედებს ფარისებრი ჯირკვლის პრობლემების დროსაც. ასევე საინტერესოა რომ მხოლოდ ქოქოსის ზეთს შეუძლია მეტაბოლიზმის გაძლიერება და ზუსტად ამის გამო ის გამოიყენება სხვადასხვა დიეტისა თუ ჯანსაღი კვებისას. შეძენამდე კი აუცილებლად დარწმუნდით რომ ნამდვილად ცივი დაწურვის წესით მიღებულ ქოქოსის ზეთს ყიდულობთ (virgin coconut oil).
         შემდეგ ადგილს იკავებს კარაქი, ნამდვილი კარაქი და არა მარგარინი. რძისგან მიღებული კარაქი მდიდარია A, E და K2 ვიტამინებით. გარდა ამისა ის შეიცავს ლინოლეის მჟავას (CLA) და ბუტირატს ( Butyrate), რომლებსაც ახასიათებთ ჯანმრთელობაზე სასარგებლო მოქმედება. კერძოდ, CLA ამცირებს ცხიმის რაოდენობას ორგანიზმში, ხოლო ბუტირატი ანთების საწინააღმდეგო მოქმედებით გამოირჩევა, აუმჯობესებს ნაწლავების საერთო მდგომარეობას და დაბლა წევს გასუქების რისკს. კარაქის მაღალ ტემპერატურაზე გამოაყენების დროს გაითვალისწინეთ შემდეგი ფაქტორი: ის შეიცავს რძის შაქარს - ლაქტოზას და ცოტა რაოდენობით ცილებს, რის გამოც მაღალ ტემპერატურაზე მალევე იწვის. ასეთი შედეგის თავიდან ასაცილებლად შეგიძლიათ კარაქს გამოაცალოთ ლაქტოზა და ცილები.  აქ არის მოკლე ტუტორიალი იმის შესახებ თუ როგორ შეგიძლიათ მარტივად კარაქიდან მათი მოშორება. სხვათაშორის, მას ქართლად ერბო ჰქვია. ყურადღება მიაქციეთ, კარაქი იყოს ბალახით გამოკვებილი ძროხისგან მიღებული და არა მარცვლეულისგან გამოკვებილი, რადგან ამ შემთხვევაშიც კი ნუტრიენტების რაოდენობა და შემადგენლობა განსხვავებულია.
          მათ შემდეგ გვხვდება ჩამონათვალში უკვე ზათისხილისგან მიღებული ზეთი, იგივე ზეითუნის ზეთი. მას მნიშვნელოვნად შეუძლია ჯანმრთელობის მდგომარეობის განმსაზღვრელი ნიშნულების გაუმჯობესება. ზრდის ,,კარგი'' ქოლესტერინის (HDL) დონეს და ამცირებს ,,ცუდ'' (LDL) ქოლესტერინს. ზეითუნის ზეთი ძალიან მგრძნობიარეა ტემპერატურის მიმართ, ამიტომ მეცნიერები გვირჩევენ მის გამოყენებას უკვე მზა საკვებში. აუცილებელია მისი შენახვა მშრალ, გრილ და ბნელ ადგილას. ეცადეთ, არ გამოიყენოთ რაფინირებული ზეითუნის ზეთი, შეიძინეთ მხოლოდ ცივი დაწურვის წესით მიღებული (virgin olive oil) ზეთი.
           მხოლოდ ამ ცხიმების შემდეგ ვხვდებით ჩამონათვალში თევზის ქონს, სელის, არაქისის, ნუშის ზეთებს. ზოგიერთი მათგანი შეიძლება ქოქოსის ზეთზე სასარგებლოც კია მაგრამ მათში შეუძლებელია საკვების მომზადება. გარდა ამისა ადამიანის ორგანიზმს ზოგიერთი მათგანი დღეში მხოლოდ 1 გრამი სჭირდება, მაგალითად თევზის ქონი.
          მეცნიერები მკაცრად გვირჩევენ თავი ავარიდოთ სოიოს, სიმინდის, რაფსის, მზესუმზირის, ბრინჯის და ყურძნის წიპწების ზეთებს. ვარაუდობენ რომ ზოგიერთ მათგანს შეუძლია სიმსივნის პროვოცირება.

          უკანასკნელი კვლევებით მხოლოდ ამერიკაში სუპერმარკეტებში არსებული ზეთები 4,2%-მდე ტრანს ცხიმს შეიცავს, რაც მათ ძლიერ ტოქსიურობაზე მიუთითებს. ამიტომ მნიშვნელოვანია შემადგენლობის წაკითხვა. წარმოდგენაც კი მიჭირს, საქართველოში ამ მხრივ რა მდგომარეობაა. ადგილობრივი პროდუქცია თითქმის არ არსებობს და თუ არსებობს ან ძალიან ძვირია, ან ძალიან უხარისხო. მომხმარებლის უფლება თავიდანვე დარღვეულია, რადგან არ იცის რას იძენს - ხშირ შემთხვევაში, განსაკუთრებით კი დაბალი ხარისხის პროდუქციაზე არასწორად არის დატანილი შემადგენლობის ანოტაცია. რაც შეეხება ცხიმების შემდგომაში არასწორად გამოყენებას, ერიდეთ მათ მაღალ ტემპერატურაზე დამუშავებას და აუცილებლად შეინახეთ მზისგან დაცულ გრილ ადგილას. ნუ ამოიღებთ საკვებიდან ცხიმებს მთლიანად, ესაც არასწორია. ისინი ორგანიზმისთვის აუცილებელი ნივთიერებებია, რადგან მოქმედებენ როგორც სხვადასხვა ვიტამინის გამხსნელი ან რეაქციის ინჰიბიტორი. მაგალითისთვის A, B, D და E ვიტამინები მხოლოდ ცხიმში ხსნადია, ხოლო ომეგა-3 თავის ტვინის ნორმალური ფუნქციონირებისთვისაა აუცილებელი. კარგად განსაზღვრეთ რომელ ცხიმებს აწვდით ორგანიზმს, ეს განაპირობებს თქვენ ჯანმრთელობას და კეთილდღეობას. 

ნაწილი პირველი: ტვინი და შაქარი

           ოდესმე გიფიქრით იმაზე, თუ როგორ მოქმედებს ჩვენზე, უფრო სწორედ კი ჩვენს ტვინზე შაქარი? პირადად მე, ყოველთვის მეგონა ტკბილეული კარგი აზროვნებისთვის იყო აუცილებელი. ალბათ ბევრ თქვენგანს დაულევია ბავშვობაში დილით თაფლიანი წყალი ან გამოცდის წინ უჭამია შოკოლადები. წარმოიდგინეთ თქვენი საყვარელი ბრაუნი, ტკბილეული, ნაყინი, გაზიანი სასმელი...

დარწმუნებული ვარ სამზარეულოსკენ გაგექცათ ფიქრები. რატომ? რატომ გვიჭირს ადამიანებს ტკბილ საკვებზე უარის თქმა?
           შაქარს ძირითადად ვუწოდებთ ნახშირწყლების მოლეკულებს, რომლებიც ყველა სახის საკვებში გვხვდება. ამის შესამოწმებლად შეგიძლიათ დააკვირდეთ ტკბილეულის შემადგენლობას: გლუკოზა, ფრუქტოზა, სუკროზა, მალტოზა, ლაქტოზა, დექსტროზა და სახამებელი. იგივე შემადგენლობა აქვს ხილის წვენს, სხვადასხვა სიროფებს, ყავისფერ შაქარს და თაფლს.
           შაქარი ტკბილეულის გარდა კიდევ გვხვდება კეტჩუპში, იოგურტში, გამომშრალ ხილში (ჩირებში), არომატიზირებულ, გაზიან სასმელებში. რადგან შაქარი ყველგან არსებობს, მნიშნველოვანია ვიცოდეთ როგორ მოქმედებს ის ჩვენს ტვინზე. რა ხდება როცა შაქარი ენას ეხება? რატომ გვინდება ცოტა რაოდენობით შაქრის მიღების მერე უფრო მეტი რაოდენობით მისი მიღება?
           მოდით უფრო დაწვრილებით განვიხილოთ მექანიზმი. მაგალითისთვის ავიღოთ შოკოლადი. მისი ჭამის დროს, მასში არსებული შაქარი იწვევს ენაზე არსებული რეცეპტორების გაღიზიანებას. შედეგად ნერვული უჯრედების საშუალებით ეს ინფორმაცია გადაეცემა თავის ტვინს. აქ უკვე ხდება კორტექსის სიტკბოს ზონის გაღიზიანება, რაც იწვევს სხვადასხვა ქიმიური რეაქციების ერთობლიობას სახელად ,,დაჯილდოვების მექანიზმი'' (reward system). ესაა კომპლექსური ელექტრო იმპულსები, რომლებიც თავის ტვინის ქერქში ყალიბდება და პასუხობს კითხვას: ისევ გავიმეორო თუ არა? სხვანაირად რომ ვთქვათ, ერთი ციცქნა შოკოლადის გასინჯვის დროს თქვენს ტვინში დიდი აფეთქებები მიმდინარეობს, რის შედეგადაც ის გაიძულებთ მოქმედების გამეორებას. იგივე ემართება ორგანიზმს ნარკოტიკების მოხვედრის, სექსუალური აქტივობის და კომუნიკაციის დროს. ეს ქცევები ყველა ააქტიურებს ,,დაჯილდოვების მექანიზმს''. თუმცა მათი ზედოზირება ადამიანს საფრთხეში აგდებს.

           შაქრის ჭარბი რაოდენობა ორგანიზმს ხდის უკონტროლოს, ზრდის მის მგრძნობელობას  გლუკოზის მიმართ და იწვევს კანკალს. შაქარი პირიდან კუჭში, შემდეგ კი ნაწლავებში გადადის. აქაც გვხვდება რეცეპტორები, რომლებიც ტვინს გადასცემენ ინფორმაციას საკმარისი საკვების შესახებ ან აფრთხილებენ გამოიმუშავოს მეტი ინსულინი პანკრეასმა, რათა მოხდეს გლუკოზის ათვისება. ,,დაჯილდოვების მექანიზმის'' მთავარი ნეიროტრანსმიტერია დოფამინი, რომლის ნეირორეცეპტორები არათანაბრადაა ორგანიზმში განაწილებული. დოფამინი გამოიყოფა ალკოჰოლის, ნარკოტიკების ან ნიკოტინის მიღების დროს, რაც იწვევს თრობას. ეს ხდება კიდეც შემდგომში დამოკიდებულების ჩამოყალიბების საფუძველი. შაქარიც მსგავსად მოქმედებს - იწვევს დოფამინის ორგანიზმში გამოთავისუფლებას განსხვავებით ბოსტნეულისგან, რომელიც ნაკლებად მოქმედებს დოფამინის სეკრეციაზე. ამიტომაცაა ბავშვებს ტკბილეული უფრო მეტად რომ უყვართ, ვიდრე ბოსტნეული.
           ცოტა რამ დოფამინის შესახებ - ესაა სიამოვნების და მოტივაციის ჰორმონი, რომელიც რაღაც დოზით იწვევს დამოკიდებულების ჩამოყალიბებას. ის ყველაზე დიდი დოზით გამომუშავდება სიამოვნების პროცესში - ჭამის, სქესობრივი აქტივობის და რამდენიმე მედიკამენტის მოქმედების დროს. დოფამინის სეკრეციის დარღვევასთან ასოცირდება პარკინსონის, შიზოფრენიის, ტრემორის და სხვა დაავადებების რისკი. დოფამინის ფუნქციებიდან მნიშვნელოვანია მისი მონაწილეობა სწავლის პროცესში.
           რაც შეეხება ჯანსაღ საკვებს, თუ თქვენ ბალანსირებულად იკვებებით, ანუ იღებთ ბოსტნეულს, ხილს, თევზს და რძის ნაწარმს, თავდაპირველად თქვენი ტვინი ამას სიხარულით ხვდება - გამოიმუშავებს დოფამინს. მაგრამ საკმარისია 1 კვირის მანძილზე საკვები არ შეცვალოთ, გამოყოფილი დოფამინის რაოდენობა თანდათან შემცირდება. ამას ორი მიზეზი აქვს: პირველი, ტვინი ფიქრობს რომ საკვები დაძველდა და მეორე, ახალი და განსხვავებული საკვები ახალი ვიტამინების და მინერალების წყაროა. ამიტომ მნიშვნელოვანია საკვების ვიზუალურად გახალისება, გაფერადება, რათა თქვენი ორგანიზმი მოხარული იყოს იმ საკვებისა, რასაც აწვდით. როგორც უკვე ვნახეთ, დოფამინის რაოდენობა პირდაპირ კავშირშია ბედნიერ განწყობასთან.

           კიდევ ერთი საკითხი. რა მოხდებ თუკი ჩვენ მუდმივად მივიღებთ მაღალი შაქრის შემცველ საკვებს? ამ შემთხვევაში ტვინი ისევ გამოიმუშავებს დოფამინს და უკონტროლოდ გააგრძელებს ,,დაჯილდოვების მექანიზმის'' ჩართვას.
           შაქარი იწვევს დამოკიდებულებას და მსგავსია ნებისმიერი სხვა სახის ნარკოდამოკიდებულების მექანიზმისა. ესაა მიზეზი თუ რატომ გვიყვარს ტკბილი, გაზიანი სასმელები, დონატები და სხვა მაღალი შაქრის შემცველი პროდუქტები.
           ეს არ ნიშნავს რომ შაქარზე უარი უნდა ვთქვათ, შაქრის ყველა სახეობა უნიკალური და განსაკუთრებულია. თუმცაღა, აუცილებელია მათი საჭიროებისამებრ გამოყენება, რათა შემდგომში არ გამოიწვიოს დიაბეტი და სხვა სახის დაავადებები.

წყარო: ტედ-ედი

პარაბენები - ვინ არიან ,,ისინი''?

ჩვენს ქვეყანაში ეკონომიკური სიტუაციიდან გამომდინარე იშვიათად ვუკვირდებით რას ვყიდულობთ და კიდევ უფრო იშვიათად ვკითხულობთ ანოტაციებს/შემადგენლობებს. ძირითადად გვგონია რომ ფასი განაპირობებს ხარისხს და თუკი ძვირს გადავიხდით, შესაბამისად გარანტირებულად დაცული ვიქნებით მავნე ნივთიერებების ზემოქმედებისგან. სამწუხაროდ ესეთი მიდგომა ყოველთვის არ ამართლებს. დღევანდელ პოსტში მინდა მოგიყვეთ პარაბენებზე. იმედი მაქვს ცოტათი მაინც ჩაგაფიქრებთ იმაზე, თუ რას ყიდულობთ.

ეს არის პარაბენის, უფრო ზუსტად კი მეთილპარაბენის (E218) მოლეკულური სტრუქტურა. ერთი შეხედვით ჩვეულებრივი რამეა. თვითონ სიტყვა პარაბენი გამომდინარეობს პარა-ჰიდროქსიბენზოის მჟავისგან (para-hydroxybenzoic acid), რომელიც აერთიანებს მეთილპარაბენს (E218), ეთილპარაბენს (E214), პროპილპარაბენს (E216), ბუთილპარაბენს და ჰეპტილპარაბენს (E209). ყველა მათგანს ახასიათებს ანტიბაქტერიული მოქმედება, ანუ პროდუქტში სადაც ისინი მოხვდებიან, აღარ ხდება მიკროორგანიზმების გამრავლება. დაახლოებით 80 წელია რაც პარაბენებს აქტიურად გამოიყენებენ სხვადასხვა სახის მრეწველობაში - იქნება ეს კოსმეტიკა, ბავშვის მოვლის საშუალებები თუ საკვები. გამომდინარე მათი ანტიბაქტერიული მოქმედებიდან, პარაბენები ახანგრძლივებენ პროდუქციის ვადას. სხვანაირად რომ ვთქვათ, ისინი გამოიყენება როგორც შემნახველი ნივთიერებები.

კოსმეტიკაში პარაბენების გამოყენება დაშვებულია 0,01-0,3%-მდე კონცენტრაციით. ზოგიერთი მეცნიერის მოსაზრებით, დღეს არსებული კოსმეტიკის 70% შეიცავს პარაბენებს, ზოგიერთი კი უფრო დიდ რიცხვსაც ასახელებს. ძალიან ძნელად თუ შეხვდებით მხოლოდ ერთ მათგანს პროდუქტში - როგორც წესი, მინიმუმ ორი მათგანი მაინც გვხვდება ხოლმე ერთად. 

არსებობს ეჭვი, რომ პარაბენებს შეუძლიათ მკერდის კიბოს გამოწვევა. ამ მოსაზრებას ბოლოდროინდელი კვლევებიც ადასტურებს, რომლის მიხედვითაც საოფლე ჯირკვლების ზუსტად ის ნაწილი იყო დაავადებული ადამიანების უმრავლესობაში, სადაც ანტიპერსპირანტებს გამოვიყენებთ ყველაზე დიდი დოზით. ამის გამო დანია იყო პირველი ქვეყანა, სადაც აიკრძალა ორი ტიპის პარაბენის გამოყენება ბავშვის მოვლის პროდუქციაში. არსებობს კიდევ ესელესები (SLS - Sodium Lauryl Sulfate ან SLES - Sodium Laureth Sulfate), რომელიც სითხეს გარდაქმნის ქაფად. ისინი აქტიურად გამოიყენება შამპუნებში, საპნებში, კბილის პასტებში და სარეცხ საშუალებებში. მის ტოქსიკურობაზე არსებობს ეჭვი, ვინაიდან მოქმედებაში შედის სხვა კომპონენტებთან. ხშირად იწვევს სკალპის გაღიზიანებას, თვალის და კანის წვას. ახასიათებს ალერგიული რეაქციები.

როგორ ავიცილოთ თავიდან პარაბენები? ეცადეთ დააკვირდეთ შემადგენლობას და ყურადღებით წაიკითხოთ ის. თუკი ზემოთ ჩამოთვლილი 5 პარაბენიდან ერთი მაინც შეგხვდათ, ე.ი. თქვენს ჯანმრთელობას რისკის ქვეშ აყენებთ. გარდა ამისა, თუ რომელიმე კომპონენტი ბოლოვდება სიტყვაზე ,,პარაბენ'', ეს ნიშნავს რომ მასში ნამდვილად არის პარაბენი. ეს მხოლოდ რამდენიმე წუთს წაგართმევთ, სამაგიეროდ თქვენ თავს და გარშემომყოფებს დაიცავთ არასასურველი დიაგნოზებისგან.

გლუტენი და მისი არსებობა საკვებში

ბოლო პერიოდში ხშირად ლაპარაკობენ ადამიანები გლუტენის აუტანლობაზე, ალერგიაზე და მის მავნებლობაზე ზოგადი ჯანმრთელობის მხრივ. დღეს მინდა გაგიზიაროთ ჩემი მწირი ცოდნა გლუტენის შესახებ, რომელიც მოვიძიე და შევკრიბე თქვენთვის.

რა არის გლუტენი (გლუტეინი, წებოვანა) ?

გლუტენი (გლუტეინი, წებოვანა) არის იმ ცილების საერთო დასახელება, რომლებიც გვხვდება ხორბალში (wheatberries, durum, emmer, semolina, spelt, farina, farro, graham, KAMUT® khorasan wheat and einkorn), ჭვავში, ქერში და ჰიბრიდული ჯიშის ხორბალში (triticale), რომელიც მიიღეს ხორბლისა და ჭვავისაგან 19-ე საუკუნეში შოტლანდიასა და გერმანიაში. გლუტენი მოქმედებს როგორც წებო  და ეხმარება საკვებს ფორმის ჩამოყალიბება-შენარჩუნებაში. მისი არსებობა განაპირობებს ცომის ელასტიურობას. ის შეიძლება შეგვხვდეს ბევრნაირ საკვებში, იქაც კი სადაც არ ველით. გლუტენს ზოგიერთი ადამიანი, დაახლოებით ასიდან ერთი, ვერ ინელებს -  გლუტენის აუტანლობა აქვს, ან ალერგიას იწვევს მათში. გლუტენის აუტანლობას ცელიაკი ეწოდება. 

სად გვხვდება გლუტენი?

ჩვეულებრივ, გლუტენი გვხვდება პურში, საკონდიტრო ნაწარმში, სოუსებში (მაიონეზი, კეტჩუპი), სუფებში, სალათის დრესინგებში, roux ( ფქვილი და ცხიმი ერთად, გამოიყენება როგორც შემასქელებელი), პასტას ნაირსახეობაში, ბურღულეულში, გაღივებულ-გაჯირჯვებულ მარცვლეულში, საკვებ საღებავებში, ლუდში და ლუდის საფუარაში (Brewer’s yeast). 

წებოვანას ხანდახან ისეთ საკვებ პროდუქტებშიც ამატებენ, რომლებიც ერთი შეხედვით 

გლუტენს არ უნდა შეიცავდნენ - სისქისთვის იყენებენ იოგურტებში, 

ნაყინში, შოკოლადში, სიროფებში, სოსისებში, ძეხვეულში, კოტლეტებში.

რაც შეეხება შვრიას, ის ჩვეულებრივ არ შეიცავს გლუტენს, თუმცა რადგან ხშირად ხდება შვრიის და ხორბლის გვერდიგვერდ დათესვა, დაფქვა და შენახვა, ახლო კონტაქტმა შეიძლება გამოიწვიოს იგივე სიმპტომები, რაც ხორბალმა. ამიტომ ექიმები გლუტენზე ალერგიულ პაციენტებს მხოლოდ ისეთი შვრიის მიღებას ურჩევენ, რომელსაც აქვს ნიშანი „უგლუტენო’’.

პროდუქტები, სადაც გლუტენი დანამდვილებით არ შეგვხვდება –ხორცი, თევზი, კვერცხი, კარტოფილი, ბრინჯი, სიმინდი, თხილეული, ხილი, ბოსტნეული. რძის პროდუქტები, რომლებიც ნატურალური კომპონენტებისგანაა დამზადებული და მათში მშრალი რძე არ არის გამოყენებული, ასევე უსაფრთხოა ამ მხრივ. თუმცა აღსანიშნავია, რომ გლუტენის ალერგიის დროს ხშირად აღინიშნება ადამიანებში ლაქტოზის აუტანლობაც, ამიტომ ოჯახები, სადაც ერთი ასეთი პაციენტი მაინც მოიძებნება, განსაკუთრებით თუ ის პატარა ბავშვია, მთლიანად გადადიან უგლუტენო და ულაქტოზო დიეტაზე.

ზოგიერთი მეცნიერის აზრით, უგლუტენო დიეტა საჭიროა ყველა ადამიანისთვის. ეს აზრი გამომდინარეობს იქიდან, რომ მარცვლეული ძირითადად ფრინველების საკვებია და ადამიანებს მათგან განსხვავებით, არ გაგვაჩნია ფერმენტების საკმარისი რაოდენობა მათი დაშლისთვის. 

რა არის ცელიაკი და როგორი გავრცელება ახასიათებს მას?

ეს არის სერიოზული აუტოიმუნური, გენეტიკური დაავადება, რომლის დროსაც გლუტენის მიღება იწვევს წვრილი ნაწლავების დაზიანებას. იწყება ანთებითი პროცესი, ორგანიზმი გლუტენის ცილას აღიქვავს ,,უცხოდ’’, იწყებს ჭარბი რაოდენობით ანტისხეულების გამომუშავებას და მასთან ბრძოლას. სხვანაირად რომ ვთქვათ, ორგანიზმი ებრძვის ცილას, რომელსაც ვერ ინელებს და ამასობაში ზიანდება ნაწლავის გარსი. თავდაპირველად ასეთ რეაქციებს მიაწერენ ხოლმე ენტეროვირუსებს, რაც ისედაც ხშირია ბავშვებში გამომდინარე ჯერ არ ჩამოყალიბებული იმუნიტეტით. ამიტომ ძნელდება საწყის ეტაპზე სწორი დიაგნოზის დასმა. ამასობაში ხდება ნაწლავის ხაოების დიდი რაოდენობით განადგურება (გაბრტყელება), რასაც უკავშირდება შემდგომში ლაქტოზის აუტანლობაც. ამის გამო ვეღარ მიეწოდება ორგანიზმს სასარგებლო ნივთიერებები. ადამიანებს ამ დროს ეწყებათ რკინა-დეფიციტური ანემია, ავიტამინოზი, რჩებიან საჭირო მიკროელემენტების გარეშე.

      
      დაავადებები, რომელიც შეიძლება ცელიაკმა გამოიწვიოს:

ლაქტოზის აუტანლობა; რკიან დეფიციტური ანემია; ახალგაზრდა ასაკში დაწყებული ოსტეოპენია და ოსტეოპოროზი; უშვილობა და თვითნებური აბორტები; ვიტამინების და მინერალების ნაკლებობა; ცენტრალური და პერიფერიულ ნერვული სისტემის ისეთი დაავადებები როგორიცაა ატაქსია, ეპილესიური გულყრები, დემენცია, შაკიკი, ნეიროპათია; პანკრეასის დაავადებები; ნაღვლის ბუშტის ფუნქციის მოშლა;

სიმსივნეებიდან შეიძლება გამოწვიოს:

1. არაჰოჯკინის ლიმფომა - ეს არის დაავადება, რომლის დროსაც ზიანდება ლიმფური სისტემის უჯრედები, სისხლის თეთრი რიგის უჯრედები ანუ ლიმფოციტები. არაჰოჯკინის ლიმფომის დროს ლიმფოციტები იქცევიან სიმსივნური უჯრედების მსგავსად, უკონტროლოდ მრავლდებიან, იზრდებიან და არ კვდებიან დადგენილი წესის მიხედვით. ამიტომაც აჰლ მიეკუთვნება სიმსივნურ დაავადებათა ჯგუფს.

2.კოლორექტული კიბო - მსოფლიოში ყოველწლიურად კოლორექტული კიბოს მილიონამდე ახალი შემთხვევა დიაგნოსტირდება და დაახლოებით 500 ათასი ადამიანი იღუპება.მსხვილი და სწორი ნაწლავის კიბო – ეს მსხვილი ნაწლავის ავთვისებიანი სიმსივნეა, რომელსაც საქართველოში გავრცელების მიხედვით მესამე ადგილი უჭირავს.

3. საყლაპავის კიბო - საყლაპავი მილის ავთვისებიანი სიმსივნე.

4. პაპილარული კიბო - ფარისებრი ჯირკვლის ავთვისებიანი სიმსივნე.

5. მელანომა - კანის ავთვისებიანი სიმსივნე.

სიმსივნეების გარდა ის ხშირად არის დაკავშირებული სხვა ავტოიმუნურ დაავადებებთან, განსაკუთრებით თირეოიდულ დაავადებებთან და დიაბეტის 1 ტიპთან.

როგორ სვავენ დიაგნოზს?

ცელიაკის დიაგნოზის დასმა ხდება უბრალო სისხლის ანალიზით. ადამიანებს, რომლებსაც აქვთ ცელიაკი და ჭამენ გლუტეინიან საკვებს, სისხლში ძალიან დიდი რაოდენობით აქვთ ანტისხეულები, რომლებიც გლუტენის ცილას ,,ებრძვიან''. ცელიაკის საბოლოო დიაგნოზისთვის საჭიროა წვრილი ნაწლავებიდან ენდოსკოპიური ბიოფსია. ექიმმა ასეთი კვლევა მხოლოდ მაშინ უნდა ჩაატაროს, თუკი აქვს ეჭვი ცელიაკზე და გენეტიკური კოდიც უდასტურებს ამ ეჭვს. სამწუხაროდ, საქართველოში ამ მხრივ ბევრი პრობლემაა
 და ადამიანები არჩევენ ანალიზების უცხოეთში ჩატარებას.

როგორ მკურნალობენ?

ცელიაკის ერთადერთი მკურნალობის გზა არის მკაცრი უგლუტენო დიეტა.  სიმპტომები რამდენიმე კვირაში ლაგდება, თუმცაღა, დაზიანებული ნაწლავების აღდგენას შეიძლება მთელი სიცოცხლეც კი არ ეყოს.

როგორ მიიღება უგლუტენო საკვები?

გლუტენს დანამდვილებით არ შეიცავს ხორცი, ბოსტნეული, ხილი, თევზი, კვერცხი, რძის პროდუქტი თუ ის დამზადებულია ნატურალური კომპონენტებისგან.

ჯანსაღი ცხიმებიდან ის არ შედის ქოქოსის, ზეითუნის, სელის, ამარანტის, ნუშის, სეზამის, მზესუმზირის, ჩიას და გოგრის თესლების, ავოკადოს ცხიმში.

მარცვლეული კულტურებიდან გლუტენისგან თავისუფალია ამარანტი, ბრინჯი, ოსპი, ლობიო, წიწიბურა, მუხუდო, ფეტვი, ბარდა, ქინოა, სორგო, სიმინდი.

უგლუტენო დიეტის მთავარი პრობლემა არის ხოლმე პური და საკონდიტრო ნაწარმი. ამიტომ ასეთ დროს ძირითადად იყენებენ ხოლმე ფქვილს, რომელიც მზადდება ცილისგან და სახამებლისგან. ფქვილის იდეალური ფორმულა გამოიყურება ასე: 4 წილი ცილა + 6 წილი სახამებელი. ცილა შეიძლება მიიღონ სიმინდისგან, ყავისფერი ბრინჯისგან, წიწიბურისგან,  ქინოასგან, შვრიისგან, ფეტვისგან, სორგოსგან. ხოლო სახამებელს იღებენ კარტოფილის სახამებლისგან, თეთრი ბრინჯისგან, სიმინდის ფქვილისგან, კარტოფილის ფქვილისგან, ტაპიოკასგან, ამარანტისგან და ტკბილი ბრინჯისგან.

საკონდიტრო წარმოებისთვის კარგად გამოიყენება ბოლო პერიოდში ბანანის ფქვილი, რომელიც აღარ საჭიროებს დამატებით შაქარს. დამეთანხმებით, ძალიან კარგი ალტერნატივაა დიაბეტით დაავადებული ადამიანისთვის.

თბილისში საბედნიეროდ არსებობს მაღაზიები, სადაც შეიძლება უგლუტენო საკვების შეძენა. ერთ-ერთი მათგანია ბრიტანული მაღაზია ''holland and barrett'', რომელიც თავის მომხმარებელს სთავაზობს მაღალი ხარისხის ორგანულ, ჯანსაღ პროდუქციას. აქ ასევე წარმოდგენილია უგლუტენო და ულაქტოზო საკვების ფართო არჩევანი.

ბოლოს კი მინდა გირჩიოთ ჯანსაღი საკვები თქვენი ჯანმრთელობისთვის.